Тбет иттерді шыу тегі жайындаы млімет кздері б.э.б. 1121 жылдардан басталады. азаы тбет ит аалары Шыыс Еуропадан иыр Шыыса дейінгі мзда дуірі алдындаы климатты зоналы лкелерден табылан. Кшпенділер мірі дстрлі трде жылы малымен тыыз байланысты. Марко Поло ХІІІ асырдаы азатар туралы жазбаларында ойа сыймайтын алып денелі, ерекше кшті иттер жайында былай деп жазып кеткен: «Тайыншадай биік денелі иттер - таы адарды аулауда, кзетте жне ауыр жмыстарда тамаша серік». Шаатай лысынан саяхатшы асыр алатын бл иттерді хан сарайынан кезіктірген. Оларды сірумен ханны екі бауыры айналысан. Ит саны 10 мы бас клемінде болан. асыр алар иттерді хан сарайында осынша мн беріліп, арнайы сірілуі еріккенні ермегі емес, жыртыштармен жааластыран кшпенді мір талабы еді. Бгінгі кнде азастанда таза анды Тбеттер аз алды. Егер де Алматы облысындаы таса ашалан ит суреттеріне негізделген деректерге сйенсек, онда бл иттерді осы лкеде мір сріп жатан кезеін 4 мы жылдан астам деп арап, азіргі Тбетті – бкіл аза халы бастан кешкен дуірлерді кугері болан асыл тымны шынайы рпаы екенін батыл айтуа болады. Олай болса, французды «желдей жйткіген жйріктер дуіріндегі кшпенділер ркениетін сатап алан ит туралы» таданысына тмендегідей длел айтуа болады: Тбет – кшпенді мір тарихыны нды ждігері, отырышы мдениет тсында жоалып кету аупі тнген алып кейіпкер, яни, зін сомдаан уаыта алтысыз ызмет еткен шынайы перзент. Енді бл иттерді кшпенділер мірінен салынан бір де бір суреттен бой крсетпеуі жнінде сра туары сзсіз. «Бріні тірісі болса, итті иесі бар» деп баалаан халы, Тбет – жеті азынаны бірі, дала кшпенділеріні ндылыы ретінде тіл-кзден сатауа тырысан. Ал пия тек аманат ретінде ана беріледі емес пе? Тбет – адам абаын баан жай серік, немесе айбат берер крік, лта тн ортаны крсеткіші емес, сайын даланы асырлар кшімен жаласан ттас ркениетін орау міндетін мойнына жктеген метафизикалы кш, кие. Кие мен асиет деген ымды жарыратып крсете бермей, жасырын стап, ерекше астерлейтін кшпенділер бл дстрге ркез берік. И, ол адам жанындаы суреттерде жо… Біра тйсік кзімен арасаыз асыл текті Тбетті кшпенділер орналасан тстан, тау ыраттары, жапандаы жазытар мен шлейтті шадатар арасынан біралыпты мааз кйінде з міндетін атаран кйінде сенімді серік болып жргенін кресіз. Ірі денелі арлан тбетті маайдаыны брі алаандаыдай айын крінер тбе басынан ксемге тн ыраылыпен кз тігіп, тастан ашаан мсіндей ата алан суретін кз алдыыза елестетііз."Тбе иті" – иырды шалан ыраы кзетші. «Тбет» атауыны шыуы да осыан байланысты болар, сір? Трт тлік - кшпенділерді басты байлыы. Бл байлыа кз тіккен басты жау – дала таылары, асырлар. асырды жала олмен алан ерлер болса да, кейде кшпенділерді жауынгерлік абілеттері, орын ауыстырып отыруы мен кірпік апай кзететін сергектігі табиат жыртыштарыны шабуылынан орап ала алмайтын тстар да кездесетін. Айтпай келетін апат – асырлара айыспай, аймыпай арсы тратын тосауыл тек табиатынан осы асиетке ие Тбеттер ана еді. Ертеде аза малшылары Тбеттерді таматандыратын ааш ит аятарды жасатанда ішкі іріне асыр терісін аптатады екен. Бл Тбет итті таам иісі мен асырды иісін де атар алып, з асиетін штай тсуіне баулиды. Бгінгі кнде азастанды малшыларды миллиондаан шыына шырауыны басты себептеріні бірі – малды ит–са жем болуы. Жергілікті орындарда асырды ату баасын 10–нан 40 доллара дейін баалайды. Мамандар мнан да крі тиімді діс, мыты ораныш Тбет ит стау ажеттігін клдене тартуда..
